مسجد جامع فهرج یزد بنایی به قدمت تاریخ اسلام
تاریخ انتشار: ۱ فروردین ۱۳۹۷ | کد خبر: ۱۷۷۸۵۷۸۴
تاریخ نویسان و باستان شناسان، قدمت روستای فهرج را تا حدود پنج هزار سال در نظر گرفته اند، از این رو وجود آثار و بناهای تاریخی با پیشینه ای افزون بر یکهزار سال، چندان دور از تصور نخواهد بود.
از جمله عمارت های مهم و ارزشمند این منطقه تاریخی مسجد جامع، آب انبار حسینیه و مجموعه تاریخی شهدای فهرج است که هر یک با تاریخی جالب و شگفت انگیز روزگار گذرانیده و اکنون پس از گذشت چندین قرن از شکل گیری آنها، همچنان سرفراز و امیدوار، در انتظار لطف و همیاری بشر، به منظور حفظ و جلوگیری از تخریب و نابودی روزها را یکی پس از دیگری سپری می کنند.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
زنده یاد محمدکریم پیرنیا در مجله باستان شناسی و هنر سال 1349 در باره مسجد جامع فهرج نوشته است: 'سالها قبل در راه بازگشت از بافق، مناره گلین فهرج در میان دشت خشک کویر نظرم را به خود جلب کرد و راه خود را گرداندم و برای بازدید از مسجد به داخل روستا رفتم.
در پای مناره گروهی از مردم روستا جمع شده بودند و برای ساختن مسجدی تازه به جای مسجد فهرج (که به نظرشان مسجدی کهنه و فرسوده بود)، از من یاری خواستند و من را به درون مسجد بردند.
در نخستین نگاه آثار معماری ساسانی را با خشت های بزرگ و نمایی از سیمگل داشت، در چشمم جلوه گر شد.
گچبری های درهم و شکنجی (چین و شکن) که از زیر اندود کاهگلی خودنمایی می کرد، مرا به گمان انداخت که مگر معبد یا کوشکی از دوران ساسانی بوده که بعدها به مسجد تغییر داده شده؛ به خصوص محراب آن که تازه ساز بود.
بنابراین شروع به عکاسی کرده و آغاز تحقیقی جدی در این باره را در ذهنم اطمینان بخشید و به مردم آن روستا اهمیت این مسجد را توضیح دادم تا از این کار منصرف شوند. خالی از لطف نیست که گفته شود مردم خوب آن آبادی نیز در طول سالها قدر و ارزش این بنای زیبا را داشته و از آن حفاظت کرده اند.'
درباره زمان دقیق احداث مسجد جامع فهرج یزد، اختلاف نظرهایی بین تاریخ نویسان و باستان شناسان داخلی و خارجی وجود دارد.
در نگاه نخست، مسجد جامع فهرج یزد به دلیل نداشتن گنبد، کاشی کاری های تزئینی و کتیبه های قرار گرفته بر در و دیوار اکثر مساجد باقی مانده از ایران کهن، شباهتی به مسجد ندارد اما سادگی و بی آلایشی این بنای تاریخی جلایی ستودنی بر روح و جان آدمی به یادگار خواهد گذاشت که تا مدتها عطر خاطرش در ذهن و تصور باقی خواهد ماند.
معمار و طراح مسجد جامع فهرج یزد، طرح اولیه و اصلی این عمارت را به صورت شبستان و رواقی که حیاط مرکزی را در خود احاطه کرده در نظر گرفته است.
نقشه مسجد فهرج بسیار ساده است و شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه ی میانی بزرگتر از 2 دهانه چپ و راست آن است.
قوسها همه بیضی شکل بوده و کاملا شبیه معماری ساسانی آرایه های گچبری شکنجی و پیچک های آن همانند کاخ کسری در تیسفون است.
شبستان مذکور از عمقی برابر با 2 دهانه فرش انداز و رواق نیز از عمقی حدود یک دهانه برخوردار است.
وجود قوس کم خیز تیزه دار بر بالای هر دهانه شبستان از ویژگی های معماری این بناست که پاکار آن از سطح جرزهای طرفین به میزان کمی داخل آمده است. عرض دهانه مرکزی شبستان نیز با اندکی اختلاف از نظر پهنا (2دهانه کناری آن عرض کمتری دارد)، احداث شده است.
در واقع می توان این امر را از نکات و ویژگی های بارز معماری در ساخت مساجد ایرانی و دوران اولیه اسلام در نظر گرفت که دهانه مرکزی را در جهت قبله و به دلیل حضور محراب، با وسعت بیشتری نسبت به دیگر دهانه ها، طراحی می کردند.
سازندگان این مسجد کهن، 2 محراب برای این بنای تاریخی در نظر گرفتند. نخستین محراب (محراب اصلی) با استفاده از گچ، عرضی برابر با 2.32 متر و ارتفاعی حدود 3.24 متر در انتهای دهانه مرکزی شبستان و دومین محراب نیز که کوچکتر ساخته شده است، با فاصله ای بسیار کم و در بخش غربی محراب اصلی تعبیه کرده اند.
در شبستان مسجد، ستون های مستطیل شکلی قرار دارد که قسمت های زاویه دار تمامی آنها (هر چهار گوشه ستونها)، به صورت تزئینی از ستون های کوچک کار شده است.
شاید همین موضوع است که برخی از معماران و باستان شناسان را در صحت ساخت این مسجد ارزشمند، در قرن اول و دوم هجری قمری، دچار تردید کرده است؛ چرا که در دوران ذکر شده، همه ستون های تعبیه شده در مساجد به صورت ساده و بدون تزئینات پیشرفته در نظر گرفته می شدند.
در واقع می توان مشابه آنها را در 2 مسجد احمدابن طولون (سال 263-265 هجری) و حکیم (380-403 هجری) که در شهر قاهره قرار دارند، مشاهده کرد.
معماری مساجد ایران هم در امتداد معماری دوران قبل از اسلام ایران بوده و اسلام سبک جدیدی را در معماری ایران نیاورده، بلکه به عنوان نیایشگاهی تعریف شده در دین الگوهای خاصی را داشته که معماران ایرانی سعی بر درنظر گرفتن آن بخش‌ها در طراحی آن مساجد بوده اند.
توانمندی‌های معماران ایرانی در اجرای پوشش ها و تزئینات آنها و یا سایر ساختار معماری برخواسته از بینش آنها در علوم ساختمان بوده و چندان ارتباطی به معماری سایر مناطق جهان نداشته است؛ بنابراین اینکه در سایر کشورها سبکی خاص در معماری مساجد به کار برده شده است، نمی تواند شباهت آنها به یکدیگر هم دوره بودن آنها را رقم بزند.
تنها چیزی که در معماری مساجد در قرون اول هجری در ایران در نظر گرفته شده، سادگی فضای معماری مساجد بوده که با الگویی از معماری عصر پیامبر(ص) در مدینه منوره بوده است.
در عصر کنونی نیز می توان نمونه هایی از این نوع ستونها در مساجدی از جمله مسجد جامع میبد و مسجد کوشک فردوس خراسان جنوبی یافت.
همچنین روی اسپر پایین طاق، پنجره ای به شکل مستطیل و داخل قابی که به صورت چند‌پره تزئین شده است، روبروی محراب مسجد به چشم می خورد.
علاوه بر شبستان ذکر شده می توان آثار باقیمانده از شبستان دیگری را که به شکل مستطیل و در بخش جنوب غربی مسجد ساخته شده است، یافت.
به نظر می رسد معمار و سازندگان این اثر با شکوه ایرانی، آن را برای استفاده در زمستان تاسیس کرده‌اند، معماران و باستان شناسان بر این باورند که این شبستان به دلیل قرار گرفتن در بیرون از محوطه مسجد اولی، تفاوت در سبک پوشش نسبت به شبستان اصلی و ابعاد خشت های به کار گرفته شده در ساخت، نشان دهنده اضافه شدن آن در مدت زمانی پس از تاسیس مسجد است.
هرچند تاکنون هیچ تاریخ دقیقی در مورد ساخت آن توسط مورخان و باستان شناسان ارائه نشده است، اما بر اساس یکسان بودن اندازه و ابعاد آجرهای خشتی که در احداث این شبستان و مناره‌ی مسجد مورد استفاده قرار گرفته شده است، می‌توان فرضیه ساخت همزمان مناره و شبستان یادشده را درست تلقی کرد.
شبستان از مهمترین بخش های مسجد جامع فهرج یزد است ارتفاعی بیشتر نسبت به سایر بخش های آن دارد؛ همچنین به دلیل عریض تر بودن قسمت شمالی حیاط در مقایسه با بخش جنوبی، نمی توان آن را به صورت مربعی کامل و یکدست در نظر گرفت.
معمار این اثر تاریخی، برای پوشاندن این بخش عریض که داشتن ارتفاعی کمتر نسبت به شبستان از ملزومات طراحی صحیح آن به شمار می آید، چهار دهانه رواق را طراحی و احداث کرده است.
درون حیاط مسجد، شبستان از نمایی با سه قوس تیزه دار ساخته شده است که دهانه مرکزی از 2 دهانه اطراف خود، از عرضی بیشتر برخوردار است.
روبروی شبستان نیز یک رواق، متشکل از چهار دهانه پوشیده شده توسط طاق های گنبدی شکل، قرار دارد.
از دیگر نکات این بخش از مسجد، تقارن نداشتن این چهار دهانه از لحاظ تعداد و شکل با سه دهانه دیگر که روبروی آنها قرار گرفته، است. البته برخی از معماران و کارشناسان آثار تاریخی، این ناهماهنگی را از ملزومات طراحی و معماری صورت گرفته در ساخت این مسجد می دانند.
شبستان مسجد و 2 بخش شرقی و غربی آن که در امتداد رواق قرار دارند، توسط طاق های گهواره ای شکل، مستور شده است.
سقفی از نیم گنبدهایی که طراحان و سازندگان هنرمند و خوش ذوق ایران کهن، آنها را با گوشه سازی‌های بیضی شکل کوچک تزئین کرده‌اند، رواق شمالی را در بر گرفته است.
قوس های بالای درگاه ها دارای همانند درگاه های ساسانی دارای هویه هسنتد و پا کار آنها کمی از جرزهای درگاه پس نشسته است. طرح های شکنجی اطراف قوس ها بعدها در معماری آندلس بکار رفته است.
این مسجد دارای سه ورودی مجزا است که یکی از آنها (ورودی کنونی مسجد) در بخش جنوب غربی عمارت و 2 ورودی دیگر (اکنون یکی از این ورودی ها مسدود است) در قسمت شرقی مسجد قرار گرفته است.
از دیگر نکات جالب توجه معماری مسجد جامع فهرج یزد، بهره مندی از سبک و روش استفاده شده در ساخت و طراحی مساجد عربی است که در آن دوران مرسوم و رایج بوده است. این در حالی است که آجرهای خشتی ابعاد بزرگ داشته است.
همچنین گوشه سازی ها به صورت بیضی و حضور طاق های گهواره‌ای نیز مورد استفاده قرار می گرفته است که همگی از سبک معماری رایج در حکومت ساسانیان و دوران ابتدایی ظهور اسلام، حکایت دارد.
در بخش شمالی حیاط مسجد، در نمای رواق، حضور سه طرح که به صورت شیارهای عمودی و با قوس تیزه دار بر فراز هرکدام طراحی شده است، مشاهده می شود.
در بخش شرقی عمارت، زیر رواق نیز آثاری از سه طرح تزئینی که به صورت در ورودی که از عرضی برابر با 1.79 متر و ارتفاعی بالغ بر 2.48 متر برخوردارند، به چشم می‌خورد.
هرچند این درها به شدت تخریب و آسیب جدی را متحمل شدند، با وجود این، گچبری قرمز رنگ روی یکی از درها وجود دارد.
طرح های دیگری مانند سه طرح گچبری که معماران روش اجرای آنها را یکسان می‌پندارند، در مسجد فهرج یزد دیده می‌شود.
در بخش شمال غربی بنا مناره ای استوانه ای شکل احداث شده که چندین اتاق در مجاورت آن به چشم می خورد.
معمار بنای تاریخی مسجد جامع فهرج یزد با استفاده از آجرهای خشتی آن را ساخته و تعدادی پله به صورت مارپیچ برای مناره تعبیه کرده است.
پس از طی کردن پلکان مارپیچ، بلافاصله می توان وارد رواق مسجد شد.
برخی معماران معتقدند، اتاق های احداث شده در کنار مناره، روی اتاق هایی که پیش تر وجود داشته، ساخته شده است؛ هرچند هنوز نوع کاربری آن ها مشخص نیست.
مسجد جامع فهرج 30 آذر 1349 با شماره 906 به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
گردشگران نوروزی و علاقه مندان به معماری کهن ایران می توانند برای بازدید از این بنای کهن به روستای تاریخی فهرج واقع در 25 کیلومتری جنوب شرقی مرکز شهر یزد عزیمت کنند.
7532 / 2047/
irnayazdd@
انتهای پیام
منبع: جماران
کلیدواژه: موسسات مالی و اعتباری رفراندوم گفت و گوی ملی غوطه شرقی ارز دیجیتال خراسان جنوبی ذهن عکاسی گردشگران نوروزی یزد موسسات مالی و اعتباری رفراندوم گفت و گوی ملی غوطه شرقی ارز دیجیتال امام خمینی س سید مصطفی خمینی سید احمد خمینی سید حسن خمینی انقلاب اسلامی
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.jamaran.news دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «جماران» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۱۷۷۸۵۷۸۴ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
جنبش‌های سده‌های دوم و سوم هجری بیشتر تقابل ایرانی – ایرانی بود نه ایرانی - عربی
ماهرخ ابراهیم‌پور: نشست نقد و بررسی کتاب «پیامبران بومی‌گرای ایران در سده‌های آغازین اسلام (شورش‌های دهقانی و زردشتی‌گری محلی)» اثر پاتریشیا کرون با ترجمه کاظم فیروزمند چهارشنبه ۱۲ اردیبهشت با حضور علی بهرامیان، محقق و پژوهشگر تاریخ اسلام در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. این کتاب سال ۲۰۱۴ در آمریکا منتشر شد که در زمان چاپ آن مولف فوت شده بود و سال ۱۴۰۳ که در نشر «نامک» به چاپ رسید، کاظم فیروزمند، مترجم آن در قید حیات نبود. در این نشست طبق اعلام قبلی قرار بود، روزبه زرین‌کوب، استاد گروه تاریخ باستان دانشگاه تهران، حضور داشته باشد که نتوانست حضور پیدا کند.
پاتریشیا کرون در سال ۱۹۴۵ در دانمارک به دنیا آمد و در دوران نوجوانی به مطالعه و شناخت سرزمین‌های دور علاقه‌مند شد. کرون پیش از ورود به دانشگاه به سه زبان آلمانی، انگلیسی و فرانسوی تسلط پیدا کرد. رشته‌ی تاریخ خاورمیانه را برای تحصیل در دانشگاه برگزید، در سال ۱۹۷۴ مدرک دکترا گرفت، و پس از دریافت بورس تحقیقاتی، نخستین پژوهش‌های خود درباره‌ی تاریخ خاورمیانه و اسلام را آغاز کرد. تاکنون نزدیک به ۱۰ عنوان کتاب از کرون منتشر شده است. کتاب «هاجرگرایی» که از دل تز دکترای وی بیرون آمده است سوءتفاهم‌برانگیزترین کتاب او به شمار می‌آید. «تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام» از دیگر آثار این صاحب‌نظر فقید، در سال ۲۰۱۲ منتشر شد. «خلیفه خدا»، «غلامان اسب سوار»، «تجارت مکی و ظهور اسلام»، «جوامع ماقبل صنعتی» و «تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام» نیز از دیگر کتاب‌های این ایران‌شناس است. کرون همچنین ۷۰ مقاله شامل ۱۰ مقاله‌ی در زمینه ایران‌شناسی منتشر کرده است.
علی بهرامیان، پژوهشگر تاریخ و رئیس بخش اسناد مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در بررسی کتاب «پیامبران بومی‌گرای ایران در سده‌های آغازین اسلام (شورش‌های دهقانی و زردشتی‌گری محلی)» گفت: دوره‌ای که پاتریشیا کرون به آن پرداخته، زمان انتقال حکومت از امویه به عباسی است که در آن ایرانی‌ها نقش عمده‌ای داشتند. تحرکات ابتدا از کوفه آغاز شد و پس از آن با هوشمندی خاصی به خراسان (شرق ایران) انتقال پیدا کرد و به جایی رسید که در سال ۱۳۲ هجری سپاهی که ابومسلم خراسانی به سمت کوفه فرستاد، توانست این شهر را فتح و خلاقت اموی را ساقط کند.
او افزود: در این دوره اتفاقی که رخ داد و کم و بیش تا دروه‌ی بعد از مامون هم ادامه پیدا کرد؛ شکل‌گیری سلسله جنبش‌ها و قیام‌هایی به‌ویژه در شرق ایران بود. ابتدا قیام به‌آفرید زرتشتی بود. او در دین زرتشتی اصلاحاتی را انجام داد. طبق روایت‌ها موبدان زرتشتی نزد ابومسلم رفتند و گفتند این فرد دین ما و شما را فاسد کرده است و ابومسلم هم لشکری فرستاد و او را در نزدیکی به گمانم تربت‌جام سرکوب کرد. بعدی قیام ابن‌مقنع و استادسیس است و یوسف البرم و در نهایت بابک که نزدیک به بیست سال در آذربایجان مقاومت کرد اما در انتها از سوی عباسیان شکست خورد و عاقبت افشین توانست بابک را دستگیر و قلعه‌ی او را تسخیر کند.
این محقق تاریخ اسلام عنوان کرد: لذا این دوره در تاریخ اسلام دوره‌ی به‌خصوصی است و افرادی هم که در آن ایفای نقش کرده‌اند، ویژه‌اند. این موضوع بارها از سوی مورخان و پژوهشگران به صورت اجمالی و تفضیلی تحقیق و بررسی شده است از جمله غلامحسین صدیقی در کتاب «جنبش‌های دینی ایرانی: در قرن‌های دوم و سوم هجری»، عبدالحسین زرین‌کوب در «دو قرن سکوت» و «ایران بعد از اسلام» و خود پاتریشیا کرون در مقاله‌ی «ابن‌مقنع و سپیدجامگان» - که به صورت انفرادی به یکی از این جنبش‌ها پرداخت و در ایران محقق محترم مسعود جعفری جزی آن را به صورت یک کتاب در انتشارات ماهی به چاپ رساند.
علی بهرامیان چرا با طرح این پرسش که «چرا این جنبش‌های سیاسی مهم است؟» ادامه داد: پژوهشگران خارجی و ایرانی بارها به این پرداخته‌اند که چه موضوعی به لحاظ سیاسی باعث می‌شد این اشخاص دست به قیام بزنند و کسانی را دور خودشان گرد بیاورند و فعالیت‌هایی هم داشته باشند و پس از آن سلسله عقایدی که به آنها نسبت داده می‌شود به چه ترتیب است؟ به لحاظ صحت و سقم در چه وضعیتی است؟ همه‌ی آن‌چه به آنها نسبت داده شده از اباحه‌گری (اشتراک در اموال و زنان و...)، ادعای نبوت و حلول همه در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و اغلب مورخان به صورت کلی به آنها می‌نگریستند و این موضوع بررسی نشده که آیا این عقاید در ایران سابقه داشته و می‌توان برای آنها نمونه‌هایی پیدا کرد؟ به لحاظ سیاسی چه انگیزه و رویکردی داشتند؟ آیا می‌خواستند خلیفه را ساقط کنند یا مانند بابک و مازیار آن‌طور که ادعا شده ایران را به دوره ساسانی برگردانند؟
او ادامه داد: در واقع در پی یافتن پاسخ پرسش‌های بالا مورخان ایرانی به کلی‌گویی بسنده کرده و مدعی‌اند آن‌چه به این قیام‌ها نسبت داده می‌شود، تهمت است؛ اما کسی توضیح نمی‌دهد چرا چنین تهمت‌هایی به این نوع جنبش‌ها وارد شده است؟! لازم بود یک محقق این موضوع را بشکافد و از منظر انواع و اقسام منابع تحلیل کند. پاتریشیا کرون، مولف ««پیامبران بومی‌گرای ایران در سده‌های آغازین اسلام (شورش‌های دهقانی و زردشتی‌گری محلی)» فارغ از اینکه با دیدگاه‌هایش در این کتاب موافق باشیم یا نه، تقریبا چنین رویکردی را اتخاذ کرده و در چهار فصل به بررسی موضوع از منظر منابع گوناگون پرداخته و کار دشواری را پیش برده است...
مدیر بخش اسناد مرکز اسناد دایره‌المعارف بزرگ در پایان اظهار داشت: درباره‌ی جنبش‌های ایرانی قرن دوم و سوم رازهای زیادی وجود دارد که به احتمال زیاد ریشه در ایران عهد ساسانی دارد. به عبارتی در آن جامعه‌ی پرجنب‌وجوش دوره‌ی خسروپرویز بعد از اتمام جنگ‌های سی‌ساله، بحران‌های اقتصادی و آمدن اعراب (به نظر) سرپوشی روی آنها گذاشته شده که یک‌دفعه در عهد عباسی مانند زنجیری پاره شد. تقابل در این جنبش‌ها، بیشتر از اینکه جنبه‌ی ایرانی – عربی داشته باشد، جنبه‌ی ایرانی – ایرانی دارد. این نکته‌ی بسیار مهمی است؛ چون طبقه‌ای از باقی‌مانده‌ی دیوان‌سالاران و موبدان ساسانی بیش‌ترین مشکل را با این جنبش‌ها داشتند. این مسائلی که ذکر شد بررسی جنبش‌ها از لحاظ سیاسی است، اما از لحاظ التقاطی، پاتریشیا کرون در فصل دوم و سوم کتاب به بررسی آن اهتمام ورزیده است.
۲۵۹
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن خبرآنلاین را نصب کنید. کد خبر 1902325
حقوق کدام یک از ایثارگران در سال ۱۴۰۳ افزایش داشت؟